रामेछाप नेपालको मध्यमाञ्चल विकास क्षेत्र, जनकपुर अञ्चलमा अवस्थित एक दुर्गम पहाडी जिल्ला हो। राजधानीसमेत रहेको मध्यमाञ्चल विकास क्षेत्रका १९औं जिल्लामा पर्ने रामेछाप सेवा सुविधाको हिसावले एक विकट क्षेत्र हो। राजधानी छोएको काभ्रेपलाञ्चोक जिल्ला, चीनसँग सीमा जोडिएका दोलखा र ओखलढुङ्गा जिल्ला र तराई छोएको सिन्धुली जिल्लाको बीचको १,५४६ वर्ग किलोमिटरको यो जिल्ला पर्याप्त श्रोत र साधन भएर पनि उपेक्षित अवस्थामै छ। रामेछापलाई तीन लालको जिल्ला भनेर पनि चिन्ने गरिन्छ। नेपाली साहित्यका प्रथम शहीद सुब्बा कृष्णलाल अधिकारी, शहीद गङ्गालाल श्रेष्ठ र नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीका संस्थापक महासचिव पुष्पलाल श्रेष्ठको जन्म रामेछापमै भएको हो। रामेछापले नेपाली राजनीति, कला, साहित्य, उद्योगी, व्यापारी, विद्वान, साँस्कृतिककर्मी, सञ्चारकर्मी सबै प्रतिभा जन्माएको छ। भौगोलिक हिसावमा भन्ने हो भने रामेछाप जनकपुर अञ्चलका ६ जिल्ला मध्येको एक हो। विक्रम सम्बत २०५६ को विकेन्द्रीकरण नियमावलीअनुसार अहिले यो जिल्ला दुर्गमको कोटीमै पर्दछ। यस जिल्लाको भौगोलिक विस्तार २७ डिग्री २८' उत्तरी अक्षांशदेखि २७ डिग्री ५०' उत्तरसम्म र ८५ डिग्री ५०' पूर्वी देशान्तरदेखि ८६ डिग्री ३५' पूर्वसम्म छ। मध्य महाभारत पर्वत श्रृङ्खलादेखि उच्च हिमाली श्रृङ्खलासम्म विस्तारित रामेछाप जिल्लाको भू-बनोट समुद्री सतहदेखि ४२६ मिटरको उचाईदेखि ६,९५८ मिटरको नुम्बुर हिमचुलीसम्म फैलिएको छ। कुल ५५ गाविस रहेको रामेछापलाई ११ इलाका र २ निर्वाचन क्षेत्रमा विभक्त गरिएको छ।
विसं १८३६ देखि विसं २०४६ सम्म कहिले गौडा, गोश्वारा कहिले बडा हाकिमको अड्डा, कहिले अञ्चल स्तरीय प्रशासनिक निकाय, कहिले जिल्ला स्तरीय प्रशासनिक स्थलको रूपमा २१० बर्षको इतिहास वोकेर बसेको रामेछाप सदरमुकाम सरी २०४५ साल देखि विधिवत रूपमा मन्थलीमा रहँदै आएको छ।
जिल्लाको नामाकरण
रामेछाप जिल्लाको नाम किन, कसरि र कहिले देखि रामेछाप रहन गयो भन्ने सन्दर्भमा एक रोचक विषय भएता पनि रामेछाप वासीको बिचारमा यस वारेमा विवधता पाइन्छ।
हालको रामेछाप डाँडाँको वरिपरि प्राचिन कालदेखि (हालसम्म) तामाङ जातिको वाहुल्यता रहेको पाइन्छ। तामाङ् भाषामा 'रा' भनेको भेडा बाख्रा, 'मे' भनेको गाई गोरु र 'छाप' भनेको चरण क्षेत्र वा खर्क भन्ने जनाउँदछ। तामाङहरूले रामेछाप डाँडाको मुख्य भागलाई आफ्नो भाषामा रामेछाप भनेर भेडा बाख्रा र गाई गोरुको चरणक्षेत्र भन्ने अर्थमा प्रयोग गरेकोले त्यस ठाउँको नाम रामेछाप रहन गएको मान्न सकिन्छ।
यसै गरी स्थानीय किम्बदन्ति अनुसार इतिहासको कुनै समयमा रामेछापको मुख्य स्थान हालको रामेछाप डाँडाँको वरिपरि तामाङ जातिको वस्ती रहेको (हालसम्मरहेको) र त्यहाँ राम नाम गरेको एकजना तामाङले तत्कालिन राजाबाट त्यस स्थानको मुख्तीयारिको रूपमा विर्ता पाएको र उसबाट नै त्यस स्थानको भोगचलन र छाप समेत चल्दथ्यो। राम भन्ने त्यसै व्यक्तिको छाप चल्ने भएको कारण अन्यत्रबाट त्यहाँ आई वसोवास गर्ने मानिसहरूले राम भन्ने व्यक्तिबाट छाप (जग्गा जमीन भोग चलन गर्ने अधिकार) प्राप्त गरी वसोवास गर्ने गरेको र दुवै शव्द राम छाप संयुक्त रूपमा प्रयोग गर्दा अपभ्रंश भई कालान्तरमा रामेछाप नाम हुन गएको भनि मान्न सकिन्छ।
भौगोलिक अवस्था
अक्षांश:- २७ डिग्री २८' उत्तर देखि २७ डिग्री ५०' उत्तरसम्म
देशान्तरः- ८५ डिग्री ५०' पूर्व देखि ८६ डिग्री ३५' पूर्वसम्म
सबभन्दा अग्लो स्थान:- ६,९५८ मिटरको नुम्बुर हिमचुली
सबभन्दा होचो स्थान:- ४२६ मिटर कोलोन्जोरघाट
सिमाना:- पूर्व- ओखलढुङ्गा र सोलुखुम्बु, पश्चिम- सिन्धुपाल्चोक र काभ्रेपलाञ्चोक, उत्तर-दोलखा, दक्षिण-सिन्धुली
क्षेत्रफल:- १,५४६ वर्ग किलोमिटर
अवस्थिति:- मध्यपहाड
औसत लम्बाई:-
भौगोलिक रूपमा हेर्दा रामेछाप हलो अथवा मोजा आकारको देखिन्छ। रामेछापको सबैभन्दा कम उचाई भएको स्थान लिखु र सुनकोसीको संगम कोलोन्जोरघाट (४२६ मिटर) हो भने सबैभन्दा उच्च भाग नुम्बुर हिमचुली (६,९५८ मिटर) हो। रामेछाप पहाडी जिल्ला भए पनि तामाकोसी, सुनकोसी, लिखु, खिम्ती, चौरीजस्ता खोला र नदीले बनाएका स-साना उर्वरा फाँटहरू पनि प्रशस्तै छन्। रजमनटार, मुँगीटार, द्यौरालीटार, जखनीटार, सित्खाटार, टारीखेत, खिम्तीबेसी, विर्ताटार आदि स्थान उत्पादन र बसाईका लागि उत्तम मानिएको छ। रामेछापमा ३,१४८ मिटर अग्लो गिद्धे डाँडा, २,२९५ मिटर अग्लो अग्लेश्वरडाँडा, २,४२० मिटरको दमकोटीडाँडा, ३,१४८ मिटर अग्लो सैलुङ्गेडाँडा, ३,१०६ मिटर अग्लो तामेडाँडाजस्ता हिमाली तथा पहाडी डाँडाकाँडा रहेका छन्। यो जिल्ला रामादिङचुली ६,२५८ मिटर, ५,५०२ मिटर अग्लो गोकुलचुली, ६,७५७ मिटर अग्लो लिखुचुली, ६,६७८ मिटर अग्लो गाकोशिर जस्ता हिमालय श्रृङ्खलाहरूले सजिएको छ। यहाँ ८ सय मिटर उचाईमा रहेको मन्थलीबजार, १३७८ मिटर उचाईको रामेछाप बजार, ४९५ मिटरमा रहेको आकाशे, ८ सय मिटरकै उचाईमा अवस्थित साँघुटार, १७ मिटर उचाईमा रहेको ठोसेबजार, १८ मिटर उचाईको गाल्वाभञ्ज्याङ्ग र १८ सय मिटरकै उचाईमा रहेको धोवीबजार यहाँका मुख्य बजार क्षेत्र हुन्। यद्यपि हाल आएर शिवालय, बेताली, बाम्तीभण्डार आदि स्थान पनि बजार बनिसकेको छ। रामेछापका उल्लेखित क्षेत्रमा फलाम, तामा, स्लेट आदि खानीको भण्डार रहेको छ।
हावापानी र भू-उपयोग
उचाईको विविधतासँगै रामेछापको हावापानी र भू-उपयोगमा पनि प्रभाव परेको देखिन्छ। ४२६को कोलोन्जोरबाट सुरू भएको रामेछापको भूबनोट ६९५८ सम्मको उचाईसम्म पुग्दा विविध खाले हावापानी पाइन्छ। रामेछापको दक्षिणी भागमा अत्याधिक गर्मी हुने गर्दछ भने उत्तरी भाग निकै उचाईमा रहेकाले अत्यन्त चिसो क्षेत्र मानिन्छ। यस जिल्लाको औषत वाषिर्क तापक्रम ११.९ ० सेन्टिग्रेट र वर्षा मीमीसम्म रहेको छ। यसरी हावापानीको विविधता र लेकबेसीयुक्त भू-बनोटका कारण रामेछापमा २१.४९ प्रतिशत मात्र जमित खेतीयोग्य मानिएको छ। यहाँका २७.७६ प्रतिशत क्षेत्र वनजंगलले ढाकेको छ। यहाँका २४.३२ प्रतिशत क्षेत्र घाँसे तथा चरण क्षेत्र र १० प्रतिशत भाग चट्टान तथा हिउँले ढाकेको छ भने १५.८३ प्रतिशत क्षेत्रमा मानव वस्ती तथा बाँझो रहेको छद्ध। यस जिल्लाका जनताको जीवनयापन कृषि नै हो। बस्तुभाउ पाल्नु र कृषिमा लाग्नु यहाँका जनताको दैनिकी हो। रामेछापमा खेतीका रूपमा धान, मकै, कोदो, फापर, गहुँ आदि हुने गर्दछ। फलफूलतर्फ जुनार रामेछापको प्रसिद्ध छ तर अन्य फलफूल पनि प्रशस्तै हुने गर्दछ। रामेछापमा कुल कृषियोग्य जमीन मध्ये सिँचित क्षेत्र २७.६९ प्रतिशत मात्र रहेको छ।
नदीनालाहरू
रामेछाप जिल्ला दुवैतिर ठूला नदीले घेरिएको जिल्ला हो। रामेछापको ओखलढुंगा र सोलुखुम्बूसँगको सीमा (लिखु) वा लिकु खोलाले छुट्टाएको छ भने दोलखा, सिन्धुली र काभ्रेपलाञ्चोकसँगको सीमा क्षेत्रमा खिम्ती, तामाकोसी, सुनसकोसी, चौरीजस्ता खोलाले सीमाको काम गरेका छन्। रामेछापमा तामाकोसी, सुनकोसी, लिखु, खिम्तीजस्ता ठूला नदी पर्दछन् भने चौरी, मिल्ती, भटौली, बाफर, चुलुपे, खानीखोला, दोर्जे खोला, सोत्रे खोला, चौलाखोलाजस्ता मध्यम नदीहरू पनि पर्दछन्। पानीको हिसाव गर्दा रामेछापमा विद्यूत उत्पादनको बलियो सम्भावना रहेको छ। हाल ६० मेगावाटको खिम्ती-१ निर्माण भइसकेको छ। रामेछापमा रहेका नदी तथा खेलाहरूमा विद्युत गृह निर्माणका लागि दर्जन बढी परियोजना प्रस्तावित अवस्थामा रहेका छन्। यस जिल्लामा साना तथा ठूला विद्युत परियोजना सञ्चालन गर्न सकिने प्रचुर सम्भावनाहरू रहेका छन्। लिखु १, २, ३ र ४ जस्ता परियोजनाहरूको काम धमाधम भइरहेको छ। २०५८को तथ्याङ्क हेर्ने हो भने रामेछापका ७ प्रतिशत जनताले मात्र विद्युत प्रयोग गरेको पाइन्छ। यद्यपि अहिले यसमा केही परिवर्तन आइसकेको छ।
खनिज पदार्थहरू
रामेछापमा रहेको अथाह खनिज पदार्थ उपयोग हुन नसक्नु नै रामेछापको दुर्भाग्य बनेको छ। रामेछाप खनिज पदार्थको भण्डार हो तर उपयोग हुन नसक्दा रामेछापबासी गरीबीमा पिल्सनु परेको छ। ठोसे, चुचुरे, रस्नालु, बेताली, गुप्तेश्वर, पि्रति र कुभुकाँस्थली गाविसका अधिकांश स्थानमा फलामखानी रहेका छन्। ठोसेमा १९२१ देखि फलाखानी सञ्चालनसमेत भएको थियो। तर, उन्नत प्रविधि र लगानी अभावमा अहिले त्यो बन्द छ। यो नेपालकै दोस्रो ठूलो फलाम खानी हो। यहाँबाट उत्पादन गरिएका फलामबाट बनेका विभिन्न स्थानमा झोलुङ्गे पल र अन्य संरचना भने अझै जिवितै छन्। विगतमा स्वाभिमानी पुर्खाहरूले सञ्चालन गरेका खानीहरूले अहिले खानीविनाका खानीगाउँहरू बनिर साधारण नेपालीलाई धिक्कारी रहेको छ। विगतमा खानी सञ्चालन हुँदा प्रयोग भएका औजारहरूले अहिले पनि नयाँ प्रविधि र लगानीको माग गरिरहेको छ। तर सम्बद्ध पक्षले ध्यान दिन सकेको छैन। बरु कमिसनको खेलमा विदेशबाट आयात गरिएको फलामे फालीले ठोसेबासी आफ्नो बारी जोत्न बाध्य छन्। अझ तामालाई ईश्वरको प्रतिक धातु मानेर खुट्टाले छोएमा पनि विष्णु १ विष्णु ११ भन्ने संस्कारमै रहेका रामेछापबासी तामाखानीमाथि घर बनाएर विदेशी तामाको पाताबाट निर्मित ताम्रापत्रमा छोरीको विवाहमा गोडा धुन बाध्य छन्। रामेछापमा भदौरेमा तामाखानी, भूजी तथा दूरागाउँमा मार्वल र म्याग्नेसाइट खानीयुक्त मानिन्छ। खाँडादेवी, गुप्तेश्वर, तथा भूजीमा उच्च कोटीका स्लेट खानी छ। तर, मात्र छैन, उपयुक्त नीति, प्रविधि, सीप र इच्छाशक्ति। यहाँका खानी र पानी उपयोग गर्ने हो भने रामेछापकौ कायाँपलट मात्र होइन देशकै मुहार फेर्न सकिने अवस्था छ।
जनसङ्ख्या, जातजाति, भाषाभाषी र धर्म
राष्ट्रिय जनगणना २०५८ अनुसार रामेछाप जसंख्या २,१२,४०८ रहेको छ। जसमा महिला १,११,५५५ र पुरुष १,००,८५३ यसमा ५ बर्षमुनीको जनसंख्या २६,४०९ भने ७५ वर्ष र सो भन्दा माथिको जनसंख्या ४,०३६ रहेको छ। यस जिल्लामा घरपरिवार संख्या ४०,३८६, औसत परिवार सदस्य संख्या : ५.२६ , जनघनत्व -प्रति वर्ग कि.मि.) १३७ जना, बाषिर्क जनसंख्या बृद्धिदर १.२२ प्रतिशत, शहरी जनसंख्या -प्रतिशत), पुरुष माहिला अनुपात ९०.४१ छ। नेपालको जनसंख्यामा जिल्लाको अंश ०.९२ प्रतिशत छ भने आश्रति जनसंख्या जम्मा १०२.३४ प्रतिशत रहेको छ। बालबालिका -उमेर ० -१४ वर्ष) : ८५.१६ र बृद्धबृद्धा -उमेर ६० वर्ष भन्दा माथि) १७.१८ रहेको छ। राष्ट्रिय जनगणना २०५८ अनुसार रामेछापमा प्रमुख पाँच जातजातिको जनसंख्या क्षेत्री २६.४४, तामाङ, २०.५६, नेवार १४.०९ , मगर १०.९२, ब्राह्ममण ५.६३, र सुनुवार ३.७३ रहेका छन्। भाषागत रूपमा हेर्दा यहाँ ५६.६० प्रतिशतले नेपाली बोल्छन् भने १९.७४ प्रतिशतले तामाङ, ७.०१ प्रतिशतले नेवारी, ६.९८ प्रतिशतले मगर र ३.७३ प्रतिशतले सुनुवार भाषा बोल्ने गर्दछन्। यो जिल्लामा ६८.०६ प्रतिशतले हिन्दू धर्म मान्ने गरेको पाइएको छ भने २८.२९ प्रतिशतले बौद्ध, १.९५ प्रतिशतले किराँत, ०.४३ प्रतिशतले क्रिश्चियन, ०.०२ प्रतिशतले मुस्लिम र १.२४ प्रतिशतले अन्य धर्म मान्ने गरेका छन्।
सामाजिक र आर्थिक अवस्था
रामेछापमा विविध जाति, संस्कृति र भाषाभाषीको बसोबास रहेको र भौगोलिक अवस्थितिसमेत विविधतायुक्त रहेकाले यहाँको सामाजिक तथा आर्थिक अवस्था पनि विविधतायुक्त रहेको छ। रामेछापमा करिब दश प्रतिशत आर्थिक रूपमा उच्च वर्गमा पर्ने समूह रहेको छ। यो समूह रामेछाप स्थायी निवासी भए पनि अहिले राजधानीमा बसोबास गर्ने समूह हो। जिल्लाको अधिकांश जमीनको हिस्सा ओगट्ने यो वर्गले जिल्लाको राजनीति तथा अन्य क्रियाकलापमा समेत प्रभाव पार्ने गरेको देखिन्छ। तर, यो वर्गले जिल्लाको विकासमा भने खासै चासो राखेको पाइँदैन। त्यस्तै अर्को वर्ग हो, मध्यम वर्ग। रामेछापमा यो वर्ग १५ प्रतिशत मात्र रहेको मानिन्छ। जिल्लाभित्र र तराईमा समेत जग्गा जमित जोडिसकेको यो समूह स्थायी रूपमा राजधानीमा बसोबास गर्दछन्। जिल्लाको राजनीति र अन्य प्रक्रियामा चासो राख्ने यो समूह जिल्लाले प्राप्त गरेको उपयुक्त अवसर हात पार्ने मौकामा रहेको देखिन्छ। जिल्लाको विकासमा यो वर्गले खासै महत्व नदिएको भन्ने कुरा रामेछापको विकास गतिले पनि स्पष्ट पार्दछ। अर्को र साँच्चैको वर्ग भनेको रामेछापको निम्न वर्गको हो। रामेछापलाई अहिलेको स्थानसम्म ल्याउन उनीहरूको रगत, पसिना, श्रम, सीप र लगानीले नै काम गरेको छ भन्न सकिन्छ। सामाजिक रूपमा अपहेलित र आर्थिक रूपमा ज्यादै विपन्न यो वर्ग न त जिल्ला छोडेर कतै जान सकेको छ नत जिल्लामै केही गर्न सकेको छ। रामेछापका नाममा राष्ट्रिय राजनीतिमा महत्वपूर्ण पहुँच पञ्चालयकाल, बहुदलकाल र अहिलेसम्म कायमै छ। राष्ट्रिय तहको उच्च तहसम्म रामेछापेलीहरू पुगेका छन्। तर, जिल्लाका लागि उनीहरूबाट खासै योगदान भएको पाइँदैन। यहाँका विपन्न वर्गलाई जहिले पनि भोट बैंककै रूपमा मात्र प्रयोग गर्ने उनीहरू भने राजधानीबासी भन्न रुचाउँछन्। सरकारको २०५८को तथ्याङ्कअनुसार रामेछापमा ७०.४४ प्रतिशत जनता आर्थिक दृष्टिले सक्षम मानिन्छन्। जसमा महिला ६९.८६ प्रतिशत र पुरुष ७१.१२ प्रतिशत रहेको छ। यहाँका जनताको मुख्य पेसा कृषि नै हो। यहाँका ८६.९१ प्रतिशत जनता कृषिमा निर्भर छन्। यसरी हेर्दा गैर कृषिमा १३.०९ प्रतिशत मात्र देखिन्छ। तर, केषिमा नयाँ प्रविधिको विकास र प्रयोग यहाँ भएको पाइँदैन। यो पनि गरीबीको कारण हो भन्न सकिन्छ। रामेछापमा तराईमा फलेका काउली र गोलभेंडा विक्री हुन्छन् तर त्यहीं उत्पादित जुनारले बजार पाएको छैन भने व्यवसायिक तरकारी खेती, जडीबुटी र फलफूल खेती हुन सकेको छैन।
पर्यटन
पर्यटन रामेछापका लागि राम्रो अवसर हो। तर, साधन र श्रोतको उचित परिचालन हुन नसक्दा पर्यटन रामेछापका लागि परिचित हुन सकेको छैन। विश्वको सर्वोच्च शिखर सगरमाथा प्रवेश रामेछाप क्रस गरेपछि मात्र हुन्छ। नाम्चे, लुक्ला गए पछि्यटकहरूको एक रातको बसाई रामेछापकै शिवालय हो। लिखु, सुनकोसी, खिम्ती, तामाकोसीजस्ता नदीहरूमा र्याफि्टङ्ग सञ्चालन, ६९५८ मिटर अग्लो नुम्बुर हिमश्रृङ्खला, ३१०६ मिटर अग्लो तामेजस्ता क्षेत्रलाई पर्यटन क्षेत्रका रूपमा विकास गर्न सकिए रामेछापमा पर्यटन व्यवसाय बन्न सक्ने पक्का छन्। अझ पाँचपोखरी, जटापोखरीजस्ता क्षेत्रलाई पर्यटन रुटमा राख्न सक्ने हो भने राजधानीबाट ६ घण्टाको दूरीमा रहेको ऐतिहासिक बजार ठोसे जस्ता क्षेत्र पर्यटनका लागि उपयुक्त हुन सक्दछ। रामेछापमा प्राकृतिक, जल, हिमाली र धार्मिक पर्यटन प्रवर्द्धनका लागि धेरै काम गर्न सकिने अवस्था विद्यमान छ। यसका लागि रामेछापका केही युवाको पहलमा ठोसे-पाँचपोखरी पर्यटन विकास समिति गठन गरी केही प्रचारात्मक क्रियाकलापको सुरूवात भने भएको छ। यसमा सम्बद्ध निकायले उचित ध्यान पुर्याउने हो भने रामेछापको आर्थिक विकासमा महत्वपूर्ण सावित हुने पक्का छ।
यस बिषयमा तपाइको प्रतिक्रिया...!