स्याङ्जा जिल्ला नेपालको पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र अन्तर्गत पर्ने गण्डकी अञ्चलमा अवस्थित एक पहाडी जिल्ला हो । यस जिल्लाको सदरमुकाम स्याङ्जा हो ।
परिचय
स्याङजा जिल्ला, बिश्व प्रसिद्द लुम्विनी र पर्यटकिय नगरी पोखराको बिचमा पर्ने सुन्दर र रमणिय स्थान हो । ११६४ बर्ग किलोमिटर क्षेत्रफलमा फैलिएको यो जिल्ला, मध्ये-पश्चिम नेपालको अत्यन्तै चर्चित जिल्ला पनि हो । यस जिल्लालाई कोटै कोटको जिल्ला समेत भन्ने गरिन्छ । नुवाकोट, सतौंकोट, भिरकोट,गह्रौकोट, कालिकाकोट ,बहाकोट, चन्द्रकोट, गिरकोट, कोल्माकोट, सिर्सेकोट, खैरीकोट ईत्यादी यहाँका प्रमूख कोटहरु हुन् । नेपालको पहिलो नमूना पर्यटकीय गाउँ शिरुवारे, महापुरुस रामका पिता दशरथसंग जोडिएको अन्धाअन्धी दह र आधीखोला, संसार कै ठुलो मानिएको शालिग्राम शिला, शाहवंशको शुरुवाती राज्य भिरकोट, कुलदेवी आलम देबी, स्वस्थानी ब्रत कथामा बर्णित सतिदेवीका बाँकी अंगहरु पतन भएको क्षेत्र छायाँक्षेत्र, ऐतिहासिक राजा रजौटाका दरवार तथा भग्नवशेष, हिउँ पर्ने पञ्चासेको लेक, भित्री मधेशलाई बिर्साउने अन्न भण्डार क्रमश गण्डकबेशी, चापाकोट, कुवाकोट र रत्नपुर फाँट लगायत विभिन्न धर्म (#इस्लाम #हिन्दु #बुद्द #इसाइ अन्य ) तथा जातजातिका विविध संस्कृतिले भरिएको जिल्ला हो स्याङ्जा जिल्ला । ३ नगरपालिका र ५७ गाविसमा बिभाजित स्याङजा जिल्लाको प्रमूख खोला आँधीखोला हो भने प्रमूख नदि कालीगण्डकी हो । ब्यापारीक हिसावले ठूलो र घनावस्ती रहेका ठाउँहरु, जिल्ला सदरमुकाम स्याङजा र वालिङ बजार हुन् । यस जिल्लाको मध्ये भागवाट सिद्दार्थ राजमार्ग निर्माण गरिएको छ भने हाल आएर प्रत्येक जसो गाविस र गाउँ सम्म पुग्नका लागि कच्ची सडक खनिएका छन् । यो जिल्ला सुन्तला, अदुवा, अलैंची तथा कफी जस्ता नगदेबालीका लागि प्रसिद्द छ र यहाँ उत्पादीत कृषिजन्य वस्तुहरु देश बिदेशमा समेत निर्यात हुने गरेको पाईन्छ । यस जिल्लालाई देश कै शिक्षित जिल्लाको रुपमा चिनिन्छ । यहाँका अधिकाँश शिक्षित वासिन्दाहरु नेपाल सरकारको निजामति सेवा अन्तर्गतका उच्च ओहोदामा पुगी देश सेवामा जुटेका भेटिन्छन् भने युवाहरु देश बिदेश पुगी रोजगारीमा संलग्न रहेका छन् । स्याङजा जिल्ला बिबिध जाती, धर्म र समुदायको संगमस्थल पनि हो |
जिल्लाको नामाकरण
यस जिल्लाको नाम स्याङ्जा रहनूमा बिभिन्न कथनहरू पाइएका छन। तिनीहरूमा निम्न कथनहरू प्रनुख छन :-
अठारौ शताब्दी तिर आंधीखोला उर्लदै बढेर आए पछि ठेलिएछ। यसरी ठेलिएको देखेपछि मानिसहरूमा हाहाकार मच्चिन थाल्यो। एक जना सज्जन बृद्धाले भगवानलाई पूकार्दै खोलो "स्यांइय जा" भन्ने कामना गरेछन । बृढाको कामना सगै ठेलिएको खोलो "स्यांइय" खूलेर गए पछि "स्यांइय जा"को अपभ्रंस भएर स्याङ्जा हून गएको हो भनाई रहेको छ ।
एकीकरण पुर्ब सेन बंशीय चौबीसे राज्य अन्तर्गत सतौ गह्रौ, नूवाकोट र भीरकोट राज्यमा बिभक्त भै "सेन जा" भन्दै कालान्तरमा स्याङ्जा नाम रहन गएको हो भन्ने भनाई पाइन्छ ।
यस जिल्लामा सिंजाली मगरहरूको ठूलो बस्ती भएकोले उनीहरूकै थरबाट अपभ्रंस भएर यस जिल्लाको नाम स्याङ्जा हून गएको हो भन्ने भनाई पनि छ ।
यी कथनहरूको आधारमा हाल जिल्ला सदरमूकाम रहेको स्थानको नाम स्याङ्जा रहन गएको र तत्कालिन अवस्थामा यो ठाउँ जिल्लाको प्रमूख ब्यापारिक केन्द्र हूनूको साथै पर्वत बाग्लूङ, म्याग्दी मूस्ताङ र तनहूँ जिल्लाको प्रमूख ब्यापारिक नाकाको रूपमा पनि परिचित नाम भएकोले नै जिल्लाको नाम पनि स्याङ्जा नामाकरण गरिएको अनूमान गर्न सकिन्छ।
इतिहास
यद्यपि जिल्लाको ऐतिहासिक रूपरेखा र नामांकन सम्बन्धमा कूनै आधिकारिक एवं भरपर्दो अभिलेख प्राप्त भएको छैन तापनि हाल सम्म प्राप्त विभिन्न अभिलेख र जानिफकार व्यक्तिहरूको कथन समेतको आधारमा स्याङ्जा जिल्लालाई प्रागः ऐतिहासिक कालमा भृगू ऋषिको तपस्या स्थल (हालको चण्डीभज्याङ् गाविसको भृगतूम) श्रवण कूमार र अन्धाअन्धीको किंवदन्तीसँग जोडिएको आधीखोलाको उदगमस्थल अन्धाअन्धी दह र स्वस्थानी ब्रतकथामा उल्लेख भए अनूसार सती देवीको शेषअंग पतन भएको छाङ्छाङ्दीको छाँया क्षेत्र आदिको भौगोलिक स्वरूपमा लिन सकिन्छ ।
प्राचिन कालमा हालको स्याङ्जा जिल्लाको भुबनोट दक्षिण र दक्षिण पश्चिमको पवित्र धार्मिक नदी कालीगण्की किनारका सेतीबेणीको रुरु क्षेत्र, केलादीघाट, राम्दीघाट छाँया क्षेत्र हूदैं उत्तर पञ्चासे धाम (बालाचतूर्दशीका दिन मेला लाग्ने स्थान) वरिपरिको धार्मिक पवित्रस्थल भनी शास्त्रहरूमा उल्लेख भएको पाइन्छ । प्राकृतिक सांस्कृतिक र मनोरम दृश्यहरूबाट सौन्दर्यित स्याङ्जा जिल्लामा नेपाल एकिकरण पूर्व २४ से राज्य अन्तर्गत ६ टुक्रे रजौटाहरू गह्रौ, भीरकोट् सतौं, नूवाकोट, ढोर र पैंयू अस्तित्वमा थिए। ढोर र पैंयूको धेरै जसो भाग क्रमशः तनहूँ र पर्वतमा विलय भए पछि बांकी ४ रजौटाहरूले नै आधूनिक स्याङ्जा जिल्लाको पहिचान बोकेको छ ।
जनसंख्या
राष्ट्रिय जनगणना २०५८ अनुसार स्याङ्जा जिल्लाको कूल जनसंख्या ३,१७,२११ जना मध्ये पुरुष १,४३,५९२ जना र महिला १,६३,६१४ रहेका छन् । भने राष्ट्रिय जनगणना २०६८ अनुसार स्याङ्जा जिल्लाको कूल जनसंख्या २,८९,१४८ जना मध्ये पुरुष १,२५,८३३ जना र महिला १,६३,३१५ रहेका छन् । जिल्लाभरी ६८,८८१ घर तथा ६४,८८८ परिवार रहेका र ब्राह्रमण ३२.९%, मगर २१.२%, क्षेत्री ११.२%, गुरुङ् १०%, कामी ६.५%, सार्की ३.२%, दमैं ३.२%, नेवार २.९%, ठकूरी २.७%, र्घर्ति २.२ %, सन्यासी ०.७ %, मुस्लिम ०.६ %, कूमाल ०.३ % र अन्य २.४ %मा विभाजित रहेका छन । यी विभिन्न जातजातिहरू परापूर्वकालदेखि नै आपसी सौहादर्रता र मित्रता कायम राखि बसोबास गरेका र जातिय विविधता अगाल्दै नेपाली भाषा प्रायः सबैले बुझ्ने गर्दछन ।
भौगोलिक अवस्था
नेपाल अधिराज्यको पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र अन्तर्गत पर्ने स्याङ्जा जिल्ला एक पहाडी जिल्ला हो। यस जिल्लाको सदरमुकाम स्याङजा पुतलीबजार न.पा. ८५० मिटर उचाइमा आँधिखोलाको किनारमा रहेको छ । यस जिल्लाका छिमेकी तथा किल्लाकारूपमा कास्की, पर्वत, तनहुँ, गुल्मी र पाल्पा जिल्लाहरू रहेका छन । स्याङ्जा जिल्ला समुन्द्री सतहबाट ३६६ मिटर देखि २,५१२ मिटरसम्मको उचाईमा अवस्थित छ। भौगोलिक विवरण अनुसार कुल ११६४ वर्ग कि.मी.मा फैलिएको यस जिल्ला ८३', २७" देखि ८४' पूर्व ४६" देशान्तर र २७' ५२" देखि २८' १३" उत्तरी अक्षांशभित्र फैलिएको छ। जिल्ला भित्र ५७ वटा गा.वि.स., ३ वटा नगरपालिका, ३ वटा निर्वाचन क्षेत्र र १५ वटा इलाका रहेका छन ।
भूगोल र जलवायु
जलवायु क्षेत्र: उचाई सीमा क्षेत्र (%)मा
उष्ण प्रदेशिय: ३०० देखि १,००० मिटर १,००० देखि ३,३०० फिट १५%
समशीतोष्णिय: १,००० देखि २,००० मिटर | ३,३०० देखि ६,६०० फिट ७०%
शीतोष्ण: २,००० देखि ३,००० मिटर | ६,४०० देखि ९,८०० फिट १५%
आर्थिक अवस्था
कृषि
स्याङ्जा जिल्लाको जम्मा १,०२,०८७ हेक्टर जमीन रहेकोमा कृषिका लागि खेतियोग्य जमीन ७६,५२० हेक्टर रहेकोमा जम्मा ४७,९४२ हेक्टरर जमीनमा मात्र खेती गरिएको छ, जसमध्ये खेततर्फ १६,१७८ हे. र पाखो तर्फ ३१,७६४ हे. रहेको छ। फलफूल तर्फ सुन्तला, मौसमी र वेमौसमी तरकारी उत्पादन, कफी खेती, सदन बाली विकास कार्यक्रम, मौरीपालन तथा रेशम खेती विकास कार्यक्रम, दिगो भू-वयवस्थापन र साना सिंचाई कार्यक्रम प्रमुख रूपमा संञ्चालनमा ल्याइएकोछ । सुन्तला, उखु, कफी, गोलभेंडा, अदुवा र दुग्ध उत्पादन यहाँका कृषकहरूको आयआर्जनको प्रमुख स्रोतको रूपमा रहेको छ ।
धार्मिक तथा पर्यटकीय स्थलहरू
छाङ्गछाङ्गदी
श्री स्वस्थानी ब्रतकथामा आधारित सतीदेवीको अङ्ग पतन भएको स्थल, छायां क्षेत्रको रूपमा समेत परिचित पवित्र तीर्थ स्थल जिल्ला सदरमुकाम वाट १८ किलो मीटर दक्षिण सिर्द्धार्थ राजमार्गमा नै पर्छ ।
पंचासे डांडा
समुद्र सतहबाट २५१२ मीटरको उचाईमा रहेको जिल्लाको अग्लो स्थान र बालाचतुर्दशीको दिन मेला लाग्ने स्थान सदरमुकामबाट ३० किलो मीटर उत्तर पश्चिममा पर्छ । यो स्थान स्याङ्जा कास्की र पर्वत जिल्लाको सीमामा एक पर्यटकीय स्थानको रूपमा रहेको छ |
अन्धाअन्धी दह
चिलाउनेबास गा.वि.स.मा पर्ने प्रसिद्ध दह सदरमुकामबाट २८ किलो मीटर उत्तर पश्चिममा पर्छ। त्रेतायुगमा श्रवणकुमारले आफना अन्धा बाबु आमालाई तीर्थ घुमाउने क्रममा यस ठाउँमा आई पुगे पछि बाबु आमालाई चिलाउनेवास अन्तर्गतको अन्धाअन्धी क्षेत्रमा राखि पानी खोज्न जाँदा दशरथले शिकारको लागि जताततैको पानी सुकाई श्रवणकुमार समाधि क्षेत्रमा मात्र पानी राखेकोमा बाबुआमालाई पानी खुवाउन पानी खोज्दै जाँदा श्रवणकुमार स्याङ्जा जिल्लाको बाङ्गसिङ्ग गावि स को हाल वडा नं ८ मा पर्ने घ्याङ्गसिरी भन्ने ठाउँमा पुगी पानी फेला पारी पानी भर्न गाग्रो डुवाउँदा निस्किएको आवाजलाई दशरथले मृगको आवाज सम्झी बाण हान्दा बाणले श्रवणकुमारलाई लागि श्रवणकुमारको मृत्यु भएको र राजा दशरथ पानी लिएर जादां श्रवणकुमारका बाबु आमाले सबै कुरा थाहा पाएर राजा दशरथलाई तिम्रो पनि छोराको बिछोडको पीरले मृत्यु होस् भनि श्राप दिई दुबै जना त्यहीं रुँदारुँदै मरेका हुँदा उनीहरूको आँसुबाट दहको उत्पति भएकोले त्यस दहको नाम अन्धाअन्धी दह रहन गएको किम्बदन्ती रहेको छ। यसै दहलाई स्याङ्जाको प्रसिद्ध नदी आँधीखोलाको मुहान मानिन्छ ।
श्रवणकुमार समाधि क्षेत्र
स्याङ्जा जिल्लाको बाङ्गसिङ्ग गावि स को वडा नं ८ को घ्याङ्गसिरीमा श्रवणकुमार समाधि क्षेत्र रहेको र यस क्षेत्रमा त्रेता युगमा अन्धा बाबुआमालाई बोकी घुम्न आउने क्रममा श्रवण कुमारले चिलाउनेवास अन्तर्गतको अन्धाअन्धी क्षेत्रमा बाबुआमालाई राखि तिर्ख्याएका बाबुआमाको प्यास मेटाउन पानी खोज्दै जाँदा श्रवणकुमार स्याङ्जा जिल्लाको बाङ्गसिङ्ग गावि स को हाल वडा नं ८ मा पर्ने घ्याङ्गसिरी भन्ने ठाउँमा पुगी पानी फेला पारी पानी भर्न गाग्रो डुवाउँदा निस्किएको आवाजलाई दशरथले मृगको आवाज सम्झी बाण हान्दा बाणले श्रवणकुमारलाई लागि श्रवणकुमारको मृत्यु भएको हो, राजा दशरथ पानी लिएर जादां श्रवणकुमारका बाबु आमाले सबै कुरा थाहा पाएर राजा दशरथलाई तिम्रो पनि छोराको बिछोडको पीरले मृत्यु होस् भनि श्राप दिई दुबै जना त्यहीं रुँदारुँदै मरेका हुन, पछि दशरथले भाञ्जा मारिएको र अण्धाअन्धीको श्रापको दोश मेटाउन उक्त घ्याङ्गसिरीमा यज्ञ समेत गरेको भन्ने भनाई रहेको छ । बाण लागि श्रवणकुमारको मृत्यु भएको ठाउँमा निजको घोप्टो परेको आकारमा मुर्ती रहेको छ । भने पानी भरेको ठाउँमा हाल पनि पानीको रङ्ग रातो रहेको र दशरथ बाण हान्न लुकेर बसेको पहरा समेत बाङ्गसिङ्ग गा वि स वडा नं ८ को घ्याङ्गसिरीमा रहेको र उक्त स्थानमा हाल बाला चतुर्दशीमा ठुलो मेला लाग्ने गरेको छ । उक्त क्षेत्रमा मन्दिर समेत निर्माण गरिएको छ । पञ्चासे र श्रवणकुमार समाधि क्षेत्रमा समेत हाल संयुक्त रूपमा पर्यटकीय स्थलको रूपमा विकास गर्ने कार्य भई रहेको छ ।
धार्मिक स्थलहरू
राधा दामोदर आश्रम
साँखर गा.वि.स.मा पर्ने पसिद्ध तीर्थ स्थल सदरमुकामबाट ५७ किलो मीटर दक्षिण पूर्वमा पर्छ ।
चण्डीकालीका
पुतलीवजार न.पा. वडा नं. ८ को संतौमा पर्छ यो मन्दिर । यो स्याङ्जा बाट करीब डेढ घण्टा पैदल हिंडेर या गाडीमा पनि जान सकिन्छ । हाल संतौ सम्म जाने बाटो कालो पत्रे भएको छ । यहाँ विभिन्न तिथिहरुमा श्रद्धालु भक्तजनहरुको घुइचो लाग्ने गर्दछ । यस मन्दिर रमणिय ठाँउमा छ । यहाँ बाट स्याङ्जा लगाएत विभिन्न ठाँउहरु र मनोरम हिमाली दृष्यहरु पनि देख्न सकिन्छ ।
राम्दी घाट
काली गण्डकीको किनारमा रहेको प्रसिद्ध धार्मिक स्थल सदरमुकामबाट ५२ किलो मीटर।किलोमिटर दक्षिणमा पर्छ ।
आलम देवी
शाहवंशका कुलदेवीका रूपमा रहेकी आलम देवी देशकै महत्वपूर्ण धार्मिक स्थल सदरमुकामबाट किलो मीटर दक्षिण पश्चिममा पर्छ।यस जिल्लाको पर्यटन स्थललाई हेर्र्दा ग्रामीण पर्यटनको दृष्टिकोणले नमूना गाउँको रूपमा रहेको पञ्चमूल सिरुवारी, कोल्मा वराहचौर, नुवाकोट डाञडा र चित्रे भञ्ज्याङ्ग गा.वि.स.मा रहेको गह्रौकोटलाई साँस्कृतिक तथा पर्यटकीय स्थलको रूपमा लिइन्छ ।[४]एलादी र मझाकोत गा बि स मा पर्न यो दादाएक पर्यटन आकर्षण केन्द्र हो |
कैलाश गुफा
यो गूफा बहाकोट गाविसमा पर्दछ । किम्बदन्ती अनुसार पौराणीक कालमा भगवान महादेव यसै गुफामा आएर बसेको पाइन्छ । यस गूफामा जाने २ वटा प्रवेश मार्गहरु छन । त्यी दुबै करीव ३०० मिटर भित्र पसे पछि भेट हुन्छ भने एउटा मार्ग अझै अगाडी बढिरहेको छ त्यसको अन्त्य कहाँ हुन्छ ठ्याक्कै एकिन छैन । स्थानिय भनाई अनुसार यहाँबाट एउटा कुकुर प्रवेस गरी राङभाङ गएर निस्किएको थियो । यस गूफा भित्र आर्कषक देवी देवता र गाई को मुख लगाएत भित्र एउटा छ्याङ छ्याङ गर्ने पोखरी पनि छ ।
कात्तिक १२, वालिङ | स्याङ्जाको भिरकोट नगरपालिका–६ ठाडाखेतमा रहेको खिलुङ कालिका एग्रोफार्मले दैनिक एक लाख अन्डा उत्पादन गर्दै आएको छ । करिब एक वर्षअघि यहाँका सात युवकले करिब ५० करोड रुपैयाँको लागतमा फार्म सञ्चालनमा ल्याएका हुन् । 
यस बिषयमा तपाइको प्रतिक्रिया...!