उदयपुर जिल्ला नेपालको पूर्वाञ्चल विकास क्षेत्रको सगरमाथा अञ्चलको मध्य भागमा अवस्थित छ। यस जिल्लाले महाभारत पर्वत श्रृङ्खलादेखि चुरे पर्वतमालासम्मको भू-भाग समेटेको छ। यसको कुल क्षेत्रफल २०६३ वर्ग किलोमिटर रहेको छ। क्षेत्रफलको हिसाबले यो जिल्ला नेपालको २७औं पूर्वाञ्चल विकास क्षेत्रको चौथो र सगरमाथा अञ्चलको दोस्रो स्थानमा पर्दछ। देशको सबैभन्दा ठूलो सिमेन्ट उद्योग "उदयपुर सिमेन्ट उद्योग" यस जिल्लामा रहेकोले यस जिल्लालाई परिचय गराउन थप मद्दत पुगेको छ। यो जिल्ला महाभारत श्रृङ्खला र चुरे पर्वत श्रृङ्खलाबीच रहेकाले महाभारत श्रृङ्खला अन्तर्गत धारिला, बिकट, डाँडाहरू, छरिएका र पातलिएका बस्तीहरू छन्। भने महाभारत फेदिदेखि चुरे श्रृङ्खलाको बीचमा दुईवटा ठूला-ठूला लाम्चो आकारको समथर फाँट भएको हुँदा यस जिल्लालाई भित्री मधेसको रूपमा गणना गरिन्छ। यस जिल्लाको पश्चिममा रहेको फाँटमा रिश्कु गाविस तथा कटारी नगरपालिका (साबिकका त्रिवेणी र कटारी गाविस) रहेको छन् भने पूर्वी भागको ठूलो फाँटमा ठोक्सिला, तपेश्वरी, सुन्दरपुर, हडिया र जोगीदह गाविस तथा त्रियुगा र बेल्टार बसाहा (साबिकका बेल्टार र बसाहा गाविस) नगरपालिका भित्री मधेशको समथर फाँटमा रहेका छन्। बाँकी ३४ वटा गाविसहरू सामान्य पहाडदेखि विकट पहाडमा पर्दछन्। २०६८ सालको जनगणना अनुसार यस जिल्लाको जनसंख्या ३,१७,५३२ जना रहेको छ । 

जिल्लाको इतिहास 

पहिला उदय नाम गरेको राजाले यस जिल्लामा शासन गरेको हुँदा यस जिल्लाको नाम उदयपुर रहन गएको भन्ने किम्बदन्ती पनि सुनिन्छ। वि.स. २०२८ सालभन्दा अगाडि यस जिल्लाको सदरमुकाम हालको पञ्चावती गाविसमा पर्ने उदयपुरगढी भन्ने ठाउँमा थियो। वि.सं. २०२८, जेठ ९ गनेदेखि महेन्द्र राजमार्गको कदमाहादेखि २७ कि.मि उत्तर गाईघाट भन्ने स्थानमा सदरमुकाम रहेको छ।

भौगोलिक अवस्थिति 

अक्षांश:- २६ डिग्रि २६' ३९" देखि २७ डिग्रि १' १०" उत्तर

देशान्तर:- ८६ डिग्रि ०' ९" देखि ८७ डिग्रि १' ०" पूर्व

सिमाना:- पूर्व-सुनसरी र धनकुटा,पश्चिम-धनुषा र सिन्धुली,उत्तर-भोजपुर,खोटाङ र ओखलढुङ्गा, दक्षिण-सिरहा र सप्तरी

क्षेत्रफल:- २०६३ वर्ग किलोमिटर

औसत लम्बाइ:- .... उत्तर– दक्षिण

औसत चौडाइ:- ..... पूर्व– पश्चिम

भौगोलिक अवस्था: भित्री मधेश

सबभन्दा अग्लो स्थान:-

सबभन्दा होचो स्थान:-

सदरमुकाम:- गाईघाट

यो जिल्ला महाभारत श्रृङ्खला र चुरे पर्वत श्रृङ्खलाबीच रहेकाले महाभारत श्रृङ्खला अन्तर्गत धारिला, बिकट, डाँडाहरू, छरिएका र पातलिएका बस्तीहरू छन्। भने महाभारत फेदिदेखि चुरे श्रृङ्खलाको बीचमा दुईवटा ठूला-ठूला लाम्चो आकारको समथर फाँट भएको हुँदा यस जिल्लालाई भित्री मधेसको रूपमा पनि गणना गरिन्छ। यस जिल्लाको पश्चिममा रहेको फाँटमा रिस्कु, त्रिवेणी र कटारी गाविस रहेको छन् भने पूर्वी भागको ठूलो फाँटमा ठोक्सीला, तपेश्वरी, बसाहा, बेल्टार, सुन्दरपुर, हडिया, जोगीदह, गरी १० गाविस एक त्रियुगा नगरपालिका भित्री मधेशको समथर फाँटमा रहेका छन्। बाँकी ३४ वटा गाविसहरू सामान्य पहाडदेखि विकट पहाडमा पर्दछन्। यस जिल्लाको सदरमुकाम त्रियुगा नगरपालिका स्थित गाइघाटमा रहेकोछ। यस जिल्लालाई ३ वटा संसदिय क्षेत्र, ११ वटा ईलाका संख्या, ३ नगरपालिका र ४० वटा गविसहरूमा बिभाजन गरिएको छ। उत्तरमा माहाभारतको श्रृँखला वरीपरी चुरे पहाड श्रृँखलाहरूले घेरिएको हुँदा यस जिल्लालाई भित्री मधेशको रूपमा लिइन्छ। यो जिल्लाको कुल भूभाग मध्य भित्री मधेस करीब ५२% मध्य पहाडी क्षेत्र ४२% र तराइ तथा भाबर क्षेत्र ६% भू-भाग रहेको पाइन्छ।

प्राकृतिक श्रोत र सम्पदा 

कुनै पनि गाँउ, जिल्ला वा राष्टको उन्न्ती गर्न प्राकृतिक श्रोत र सम्पादाको महत्वपूर्ण भूमिका रहेको हुन्छ। उदयपुरको प्राकृतिक श्रोतको कुरा गर्दा जमीन्, खनिज पदार्थ, बन जङ्गल तथा जलश्रोतनै प्रमुख हुन आउछन। महाभारत पर्बत श्रृँखला देखि लिएर पहाड चुरे पर्बत्, ताल नदिनालाहरू, एवंम जिल्लाका ऐतिहासिक महत्वका स्थानहरू पर्यटन ब्यबसायकोलागि, पहाडी चुरे क्षेत्र पशुपालन र कृषि व्याबसाय र भित्री मधेशको उब्जाउ भूमि कृषि उत्पादनका लागि विकास गर्न सकिने खालको रहेको छ। यस जिल्लामा बिभिन्न खानिज पदार्थको उपलब्धताको प्रचुर सम्भावना रहेको छ। तर त्यसको सर्बेक्षण, उत्खनन् गर्न भने बाँकी नै छ। जिल्लामा प्रसस्त मात्रामा रहेको चुनढुङ्गा खानिले देशकै ठूलो सिमेन्ट उद्योग सञ्चालन भैसकेको छ।

यस जिल्लाको उत्तरमा महाभारत पर्बत श्रृंखलामा पर्ने सबै भन्दा अग्लो चुचुरो चित्रेथाम हो। जसको उचाई करीब ७७७० फिट रहेको छ। जलश्रोतको दृष्टिकोणले यो जिल्ला धनी नै छ। यस जिल्लाको कुल भूमि मध्ये नदिनाला तथा खहरेले ढाकेको क्षेत्र २३.१३% रहेको छ। यस जिल्लामा बग्ने मुख्य नदिनालाहरूमा सप्तकोशी, रसुवा, त्रियुगा, बरुवा, ककरु, तावा, कमला आदी प्रमुख रूपले लिन सकिन्छ। ताल पोखरीमा रौता गबिसको करीब ५९०० फिटको उचाईमा रहेको रौताको पोखरी प्रमुख रूपमा लिन सकिन्छ। जसको पानी कहिले पनि सुक्दैन। धर्मिक रूपले ठूलो श्रद्धा र बिश्वास रहेको यो पोखरिमा मनोकामना पुरा गर्न भक्तजनहरूको भिड लाग्ने, उदयपुर जिल्लाको आन्तरिक पर्यटनलाई बढावा दिने ठूलो सम्भावनाको रूपमा रहेको छ।

त्यसै गरी अन्य तल पोखरीमा इनामे गाबिसको ताप्लिपोखरी, झिल्केपोखरी, आँपटार गाबिसको सुकेपोखरी, थानापोखरी जोगिदहको पोखरी प्रमुख रूपमा लिन सकिन्छ। बनजङ्गल एवंम जडिबुटिको क्षेत्रमा यो जिल्ला अत्यन्त धनी छ। यस जिल्लाको अधिकांस क्षेत्र अर्थात करिब ५३.७३% भू-भाग बनजङ्गलले ढाकिएको छ। जसमा साल, सिसौ, सिमल, बर,पिपल, खयर, हर्रो, बर्रो, गुरास, तेजपात, रिठ्ठा, पिपला, अमला, बेल, लालगेडी, बोझो, गुर्जो, घोडताप्रे आदी यस जिल्लाको बन जङ्गलमा पर्याप्त मात्रामा पाउन सकिन्छ। त्यसै गरी यहाँको बनजङ्गलमा अनेक प्रकारका बन्यजन्तुहरू र पंछीहरू पाइन्छ।

प्रमुख जनजाती र जनसख्या 

यस जिल्लामा क्षत्री, राई, मगर, थारु, ब्राम्हण, तामाङ्ग, कामी, नेवार, दनुवार, दमाई, सार्की, माझि, मुसहर, सुनुवार, थकुरी, सन्यासि आदी जनजातीहरूको बसोबास छ। त्यसै गरी यस जिल्लामा हिन्दू, बौद्ध किरात, ईस्लाम, क्रिस्चियन, जैन र अन्य धर्मका अनुयायि रहेका छन। यस जिल्लाको कुल जनसंख्या २,८८,१५२ रहेको छ जसमा पुरुष १,४३,७७० र महिला १,४४,३८२ पर्दछन। यस जिल्लामा कुल ५३,०८९ घरधुरी रहेको छ भने जनघनत्व भने ११० जना प्रती बर्ग किलोमिटर रहेको छ। यस जिल्लाको जनसंख्या बृध्दिदर भने २०.४% रहेको तथ्यांकले देखाउछ।

जलवायु 

उष्ण शितोष्ण र समशितोष्ण हावापानी पाईने यो जिल्लाको सरदर अधिक्तम तापक्रम ३८ डिग्री सेल्सीयस र न्युनतम १६ डिग्री सेल्सीयस छ भने वर्षा सरदर २१५२ मिलिलिटर रहेको देखिन्छ। क्षेत्रफलको हिसाबले ०.६% भू-भागमा उपोष्ण १८.८% भू-भागमा न्यानो समशीतोष्ण र ०.६% भू-भागमा ठण्डा समशीतोष्ण जलवायु रहेको पाइन्छ।

जनसंख्या 

२०५८ सालको जनगणना अनुसार यस जिल्लामा पुरुष १४३,७५६ र महिला १४३,९३३ गरी जम्मा २८७,६८९ रहेको छ। यस जनगणना अनुसार जनसंख्या वृद्धिदर २.६४ प्रतिशत रहेको पाइन्छ। २०६८ सालको जनगणना अनुसार यस जिल्लामा: जम्मा घरधुरी:६६,५५७(छैसठ्ठी हजार पाच सय सन्ताउन्न) जम्मा जनसंख्या:३१७,५३२(तीन लाख सत्र हजार पाच सय बत्तीस) पुरुष संख्या:१४९,७१२(एक लाख उनन्पचास हजार सात सय बाह्र) महिला संख्या:१६७,८२०(एक लाख सड्सठी हजार आठ सय बीस) यस तथ्य बाट २०५८ सालको जनसंख्या भन्दा २९,८४३ ले २०६८ सालको जनसंख्या बढी रहेको छ।

धर्म जनजाती तथा भाषागत स्थिति 

यस उदयपुर जिल्लामा हिन्दुहरूको जनसंख्या अत्याधिक ७५.४३ प्रतिशत रहेको छ भने वौद्ध १२.२३ प्रतिशत, किरात धर्म १०.५ प्रतिशत रहेका छन्। यस बाहेक नगन्य मात्रामा इस्लाम, जैन, क्रिश्चियन धर्म अपनाउनेहरू पनि छन्।

यस जिल्लामा क्षेत्री २१% राई १७.९% मगर १४.४०% वाहुन ७.३१% तामाङ्ग ६.६४% र कामी नेवार दनुवार दमाई मामु सुनुवार ठकुरी सन्यासी आदि जातीहरू वासोवास गर्दछन्।

यस जिल्लामा सबभन्दा बढी नेपाली भाषा बोल्नेको संख्या ५६.६७% रहेको छ भने दोस्रो स्थानमा राई १२.७६% त्यसपछि मगर भाषा बोल्नेको संख्या ११.६१प्रतिशतले तेस्रो स्थानमा रहेको छ। यी बाहेक अन्य भाषा बोल्नेको संख्या भने नगन्य मात्रामा रहेको पाइन्छ।