खोज

काठमाडौँ | विश्वभर आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई) को प्रयोग तीव्र गतिमा बढिरहेको छ । यो प्रविधिलाई आफ्नो काम गर्न ठूलो मात्रामा बिजुली चाहिन्छ र डाटा सेन्टरहरूलाई चिसो राख्न पनि पानी प्रयोग गरिन्छ ।

जबकि संयुक्त राष्ट्रसंघका अनुसार विश्वको आधा जनसंख्या पहिले नै पानीको अभावको सामना गरिरहेका छन् । जलवायु परिवर्तन र पानीको बढ्दो मागका कारण भविष्यमा यो संकट अझ गहिरो हुन सक्छ । यस्तो अवस्थामा के एआईको यो तीव्र गतिले पानीको अभाव अझ बढाउनेछ ?

एआईले कति पानी प्रयोग गर्छ ?
अमेरिकाको क्यालिफोर्निया र टेक्ससमा गरिएको एक अध्ययनले कम्पनीको GPT-3 मोडेलले १० देखि ५० प्रश्नहरूको उत्तर दिन लगभग आधा लिटर पानी प्रयोग गर्ने पत्ता लगाएको छ । यसको अर्थ प्रत्येक उत्तरको लागि लगभग २ देखि १० चम्चा पानी खपत हुन्छ । पानी प्रयोगको अनुमान धेरै कारकहरूमा निर्भर गर्दछ, जसमा प्रश्नको प्रकार, प्रतिक्रियाको लम्बाइ, प्रतिक्रिया कहाँ प्रशोधन भइरहेको छ भन्नेमा पर्दछन् ।

ओपनएआई भन्छ, “च्याटजीपीटीले हरेक दिन एक अर्ब प्रश्नहरूको जवाफ दिन्छ र च्याटजीपीटी मात्र एआई बाट होइन ।”

यो अमेरिकी अध्ययनले सन् २०२७ सम्ममा एआई उद्योगले डेनमार्कजस्तो देशको तुलनामा प्रत्येक वर्ष चारदेखि छ गुणा बढी पानी प्रयोग गर्ने अनुमान गरेको छ ।”हामीले जति धेरै एआई प्रयोग गर्छौं, त्यति नै धेरै पानी उपभोग गर्नेछौं,” क्यालिफोर्निया विश्वविद्यालय, रिभरसाइडका प्राध्यापक शाओली रेन भन्छन् ।

एआईले पानी कसरी प्रयोग गर्छ ?
हामीले अनलाइनमा गर्ने सबै कुरा, चाहे त्यो इमेल पठाउने होस्, भिडिओ हेर्ने होस्, जुनकुरा विशाल डाटा सेन्टरहरूमा हजारौं कम्प्युटर सर्भरहरूद्वारा प्रशोधन गरिन्छ । यीमध्ये केही डाटा सेन्टरहरू धेरै फुटबल मैदानहरू जत्तिकै ठूला छन् । सर्भरहरू निरन्तर सक्रिय हुन्छन्, तिनीहरूमा तापक्रम बढ्छ । पानी, विशेष गरी सफा, ताजा पानी, तिनीहरूलाई चिसो राख्नको लागि महत्त्वपूर्ण छ । चिस्याउने विधिहरू फरक हुन्छन्, तर केही प्रणालीहरूमा प्रयोग गरिएको पानीको ८० प्रतिशतसम्म वाष्पीकरण गरिन्छ।

छविहरू, भिडिओहरू सृजना गर्ने वा जटिल सामग्री सृजना गर्नेजस्ता एआई कार्यहरूलाई सामान्य अनलाइन कार्यहरू (जस्तै अनलाइन किनमेल वा खोजी) भन्दा धेरै बढी कम्प्युटिङ शक्ति चाहिन्छ र त्यसैले बढी शक्ति खपत हुन्छ ।

सही भिन्नता अनुमान गर्न गाह्रो छ । तर, अन्तर्राष्ट्रिय ऊर्जा एजेन्सी (IEA) को अनुमान छ, “च्याटजीपीटीमा गरिएको प्रश्नले गुगलमा गरिएको खोजभन्दा लगभग १० गुणा बढी बिजुली खपत गर्छ ।” र, जब धेरै बिजुली प्रयोग गरिन्छ, धेरै गर्मी उत्पन्न हुन्छ, जसको कारण चिसो पार्न बढी पानी चाहिन्छ ।

एआईको लागि पानीको प्रयोग बढ्दो
प्रमुख एआई टेक कम्पनीहरूले आफ्नो एआई-सम्बन्धित गतिविधिहरूले कति पानी खपत गर्छन् भन्ने कुरा खुलासा गर्दैनन्, तर तिनीहरूको कुल पानी प्रयोगको तथ्याङ्क निरन्तर बढिरहेको छ ।

ओपनएआईका प्रमुख लगानीकर्ता र सेयर धारक गुगल, मेटा र माइक्रोसफ्टको वातावरणीय प्रतिवेदनअनुसार सन् २०२० देखि उनीहरूको पानीको प्रयोग तीव्र गतिमा बढेको छ । यस अवधिमा गुगलले पानीको प्रयोग लगभग दोब्बर बढाएको छ ।

एआईको माग बढ्दै जाँदा अन्तर्राष्ट्रिय ऊर्जा एजेन्सी (आईईए) ले अनुमान गरेको छ, “डाटा सेन्टरहरूले गर्ने पानीको प्रयोग सन् २०३० सम्ममा लगभग दोब्बर हुनेछ । यसमा बिजुली उत्पादन गर्न र कम्प्युटर चिप्स बनाउन प्रयोग हुने पानी पनि समावेश छ ।”

गुगलको डाटा सेन्टरहरूले सन् २०२४ मा पानीका स्रोतहरूबाट ३७ अर्ब लिटर पानी लिएका थिए, जसमध्ये २९ अर्ब लिटर “उपभोग” भएको थियो, जसको अर्थ धेरैजसो वाष्पीकरण गरिएको थियो ।

संयुक्त राष्ट्र संघकाअनुसार यो पानीले १.६ मिलियन मानिसहरूको आवश्यकता पूरा गर्न सक्छ, जसले एक वर्षको लागि प्रतिदिन ५० लिटर पानी पिउने र प्रयोग गर्ने गर्दछन् । अथवा गुगलका अनुसार यो पानी दक्षिणपश्चिमी अमेरिकामा एक वर्षको लागि ५१ वटा गल्फ कोर्स सिँचाइ गर्न बराबर हो ।

खडेरीग्रस्त क्षेत्रमा डाटा सेन्टर किन निर्माण गरिन्छ ?
युरोप, ल्याटिन अमेरिका र अमेरिकी राज्य एरिजोनाजस्ता विश्वभरका धेरै खडेरी प्रभावित क्षेत्रहरूमा हालैका वर्षहरूमा डेटा सेन्टरहरूको विरोध भइरहेको देखिन्छ ।

स्पेनमा डेटा सेन्टरहरूको बढ्दो विस्तारको विरोध गर्न एक वातावरणीय समूह गठन नै भएको छ । पानीको प्रयोगको विरोधमा भएको विरोधपछि गुगलले चिली र उरुग्वेमा रहेका आफ्ना डाटा सेन्टरहरूको योजना रोकेको छ वा परिवर्तन गरेको छ, जहाँ हाल गम्भीर खडेरी छ ।

एनटीटी डाटाका विश्वभर १५० भन्दा बढी डाटा सेन्टर छन् । कम्पनीका सीईओ अभिजीत दुबे भन्छन्, “तातो र सुख्खा क्षेत्रहरूमा डाटा सेन्टरहरू निर्माण गर्ने रुचि बढ्दै गएको छ ।” जग्गाको उपलब्धता, विद्युत पूर्वाधार, सौर्य र हावा जस्ता नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतहरू र सजिलो नियमनहरूले यी क्षेत्रहरूलाई कम्पनीहरूका लागि आकर्षक बनाएको उनको भनाइ छ ।

विज्ञहरू यो पनि भन्छन्, “जहाँ आर्द्रता बढी हुन्छ, त्यहाँ क्षरणको समस्या बढ्छ र भवनलाई चिसो राख्न बढी ऊर्जा लाग्छ । यस कारणले गर्दा सुख्खा क्षेत्रहरूमा डाटा सेन्टरहरू स्थापना गर्नु लाभदायक मानिन्छ ।”

गुगल, माइक्रोसफ्ट र मेटाले आफ्ना पछिल्ला वातावरणीय प्रतिवेदनहरूमा स्वीकार गरेका छन् कि उनीहरूले सुख्खा क्षेत्रहरूबाट पानी लिइरहेका छन् ।

कम्पनीहरूको पछिल्लो वातावरणीय प्रतिवेदनअनुसार गुगलले आफ्नो १४ प्रतिशत पानी पानी अभावको “उच्च” जोखिममा रहेका क्षेत्रहरूबाट र १४ प्रतिशत “मध्यम” जोखिममा रहेका क्षेत्रहरूबाट आउने बताएको छ ।

माइक्रोसफ्टले ४६ प्रतिशत पानी “पानीको समस्या” भएका क्षेत्रहरूबाट आउने बताएको छ । मेटाले आफ्नो २६ प्रतिशत पानी “उच्च” वा “चरम” पानी अभावको चाप भएका क्षेत्रहरूबाट आउँछ भनी बताएको छ ।

प्रोफेसर रेन भन्छन्, “सुख्खा वा हावामा चिस्याउने प्रणालीहरू प्रयोग गर्न सकिन्छ, तर यसले पानीको सट्टा बढी बिजुली खपत गर्छ ।”

माइक्रोसफ्ट, मेटा र अमेजन भन्छन्, “क्लोज्ड लूप” प्रणाली विकास गरिरहेका छौँ, जसमा पानी वा अन्य तरल पदार्थ प्रणाली मार्फत निरन्तर परिसंचरण हुन्छ र यसलाई निरन्तर उडाएर बाहिर निकाल्नु वा बदल्नु पर्दैन ।

अभिजीत दुबे विश्वास गर्छन्, “भविष्यमा सुख्खा क्षेत्रहरूमा यस्ता प्रणालीहरूको आवश्यकता बढी हुनेछ, तर उद्योग अझै पनि तिनीहरूलाई अपनाउने “धेरै प्रारम्भिक” चरणमा छ ।”

डेटा सेन्टरहरूबाट उत्पन्न हुने तापलाई नजिकैका घरहरूमा प्रयोग गर्ने योजनाहरू पनि बनिरहेका छन् वा बनाइँदै छन् । यो काम जर्मनी, फिनल्यान्ड र डेनमार्कजस्ता देशहरूमा भइरहेको छ ।

विज्ञहरू भन्छन्, “कम्पनीहरूले सामान्यतया सफा, ताजा पानी प्रयोग गर्न रुचाउँछन्, पिउने उद्देश्यका लागि प्रयोग गरिने पानी, किनकि यसले ब्याक्टेरिया र क्षरणको जोखिम कम गर्छ ।” यद्यपि, केही कम्पनीहरूले अब समुद्री पानी वा कारखानाको फोहोर पानी (जुन पिउन योग्य छैन) प्रयोग गर्ने प्रयास गरिरहेका छन् ।

फाइदा वातावरणीय प्रभावको लायक छन् ?
खतरनाक हरित गृह ग्यास मिथेनको चुहावट पत्ता लगाएर वा इन्धन बचत गर्ने मार्गहरूमा ट्राफिकलाई पुनः निर्देशित गरेर ग्रहमा दबाब कम गर्न एआई पहिले नै प्रयोग भइरहेको छ ।

“एआईले विश्वभरका बालबालिकाका लागि शिक्षा, स्वास्थ्य र सम्भवतः जलवायु परिवर्तनमा पनि ठूलो परिवर्तन ल्याउन सक्छ,” संयुक्त राष्ट्र संघको एजेन्सी युनिसेफको नवप्रवर्तन कार्यालयका विश्वव्यापी निर्देशक थोमस डेभिन भन्छन्,”तर, सबैभन्दा शक्तिशाली र सबैभन्दा उन्नत मोडेल कसले निर्माण गर्न सक्छ भनेर प्रतिस्पर्धा गर्नुको सट्टा कुशलतापूर्वक र पारदर्शी रूपमा कसले काम गर्न सक्छ भनेर हेर्न कम्पनीहरू बीच प्रतिस्पर्धा हेर्न चाहन्छु ।”

उनी कम्पनीहरूले आफ्ना मोडेलहरू ओपन सोर्स गरून् भन्ने पनि चाहन्छन्, अर्थात् तिनीहरूलाई सबैका लागि उपलब्ध गराऊन् ताकि जो कोहीले पनि तिनीहरूलाई प्रयोग गर्न सकून् र आफ्नो आवश्यकता अनुसार परिवर्तन गर्न सकून् ।

थोमस डेभिन भन्छन्, “यदि कम्पनीहरूले आफ्ना मोडेलहरू सबैका लागि खोल्छन् भने ठूला मोडेलहरूलाई तालिम दिनुपर्ने आवश्यकता कम हुनेछ । तालिम भनेको प्रणालीमा धेरै डेटा राख्नु र त्यसपछि त्यसैको आधारमा उत्तरहरू तयार गर्नु हो र यो प्रक्रियामा धेरै बिजुली र पानी खपत हुन्छ ।”

तर, धेरै युरोपेली सरकारहरू, EU र UN निकायहरूलाई सल्लाह दिएकी र एथिकल टेक सोसाइटी नामक नेटवर्क चलाउने स्वतन्त्र अनुसन्धानकर्ता लोरेना जौमे-पलासी भन्छिन्, “एआई यति तीव्र गतिमा विस्तार भइरहेको छ कि यसलाई वातावरणीय रूपमा दिगो बनाउन असम्भव छ । हामी यसलाई प्रभावकारी बनाउन सक्छौं, तर जति प्रभावकारी बनाउँछौं, यसको प्रयोग बढ्दै जान्छ । दीर्घकालीन रूपमा हामीसँग ठूला र छिटो एआई प्रणालीहरू निर्माण गर्न यो दौडलाई टिकाउन पर्याप्त कच्चा पदार्थहरू छैनन् ।”

गुगल, माइक्रोसफ्ट र मेटाले प्रत्येक स्थानको स्थानीय अवस्थाको आधारमा शीतलन प्रविधि छनोट गर्ने बताएका छन् । यी सबै कम्पनीहरूले सन् २०३० सम्ममा “पानी सकारात्मक” बन्ने लक्ष्य राखेका छन् । यसको अर्थ औसतमा उनीहरूले प्रयोग गर्नेभन्दा बढी पानी फिर्ता गर्ने प्रयास गर्नेछन् ।

यस उद्देश्यका लागि यी कम्पनीहरूले आफ्ना डेटा केन्द्रहरू अवस्थित क्षेत्रहरूमा पानी संरक्षण र पुनःपूर्ति परियोजनाहरू सञ्चालन गर्छन्, जस्तै वन वा सिमसार पुनर्स्थापना गर्ने, पाइपलाइनहरूमा चुहावट पत्ता लगाउने, वा राम्रो सिँचाइ विधिहरू अपनाउने । बीबीसीबाट